18.08.2021 16:36:40 (GMT+12)
Мойкыӈ нутэнут-Айгытӄын, ӄэялгын, тымку, ывынг’у, ӄояв’, ӄояв’ъепылг’о, ынну, ынныӈыйтылг’у,гыйнику, тагыйниӈылг’у ыллыг’эн-нучельӄин.
Ынкыеп Айгытӄынотак тоӈватэ в’уткэкин ёнатгыйӈын, миӈкы омакаӈ итти ӈайӈынэнык. Ялгытылг’о Айгытӄаваято айӈоныӈӄо мэтытвэллай юнэтык ӄэялгык. Миӈкые?
Айгытӄываята эччыёнанма айӈоныӈӄо нанмитытваннав’ кмиӈу, тит ӈаей ниннэв’ нымэлӄинэв’, этинмэткылг’инэв’, нываломӄэнав’ ынпычг’ыӈ,ныпыллыӈӄинэв’, ныгийиӄинэв’. Г’уемтэв’илг’ын,микынэк коеёлӈынэн ӈайӈынэн, эчгыӄалалв’ынылг’ын, нымэлӄин.
Мучгинэв’ пэнинэлг’у гив’линэв’: «Имы-йынны ныеюнэньӈыӄин: ӈэю, в’эему, гытго. Ыччу нимитӄинэв’ «в’аняватык» нотапычгычга, эмлатгыйӈа, кангатгыйӈа, ӈэвэӄ г’уемтэв’илг’ын ынкыӈ кыг’аӄатватыӈ, коӈотычг’атыӈ, кыг’умпилгэтыӈ, кыг’аткэӈычг’атыӈ.
Ќэйлы, нутэнут мучгин мит’айин, г’амӄалалв’ын айгытӄываятэн этг’о мэтг’аӈв алг’ын. Ӈайӈынэната тэӄын гэкмиллин г’уемтэв’илг’ин этгыйӈын ыньӈыг’ан, тит ынно нитикын катг’оӈ ынык. Катгогыйӈо ӈайӈынэн ныйиӈтыӄинэв’ то ныкэтгуӄинэв’, то в’ача мыткоеӈтав’лаӈ ивык гэеӄлинэмую нутэк, тэӄын ныппулюӄинямую то ӈыӈуймую? Ятваӈык нучельӄык г’уемтэв’илг’э кочаяӈченьӈынэн ынно, в’отӄо-ӄункунг’элыӈ ынкэкмич. В’отӄо-ӄун ӈывоӄ еӈтылымӈылё нучельӄыкйит. Мынакмллан какликал С.Н.Стебницкойынын «Калэгыйӈын нучельӄин Камчаткакэн». Ӈанко мыткойылӈыӈын: «Ӈынвыӄ гытгу, тынупу, ӈэю, уттымку чинин ыннык котвалаӈ чывипыт -тайн. Чвиптык тайн-котваӈ в’аняв’ «нытайыӈӄэн». В’ото-ӄун, тайӈыгытгын.
Нотаг’эӈыткын Тайгонос мэлгытаньӈа накотвыӈын «тайга» то «Г’иӈытг’ым» (эӈыткын), ӄэйгут гатоӈвалэнчав’чывав’анявыӈко –тайӈынот- «нытайыӈӄэн нутэнут». В’утку накояваӈнав’ «ёлтыв’аняво».
Титэ колайвылаӈтык нотаг’эӈыткынэпыӈ Тайгонос, ӈанко кытол-айыкчав’ка. Ӈэвэӄ яӈвоӈ йыкчавык, якытгынтатыӈ, инг’э енг’эӄэв’ӈынэв’ г’ытг’у, елыг’уӈын-ыно ыннэникэк котваӈ гыччи.
Титэ кутиӈуӈын гэннылин гиӈынгиӈ, кытол-г’ат ив’кэ, ыно ӈынвыӄ ынну, гэв’ӈывота «Ятан ыннэн ёӄапэль». Ыньӈыг’ан валг’ын гытгын, Тайӈыгытгын г’опта котваӈ гычгол В’аямпылӄак.
Гычгол Кычг’этык котваӈ гытгын Уммэнгытгын. Ӈанко ӈывоӈвок в’эемык, ӈытолг’ын гытгэтыӈ, чеймык аятмэмлык, котваӈ в’ыв’в’ын «нанӄылг’ын».
Чеймык тэйкыялӄэвынвык гынунык пэтынымнымык Подкагерное то Рекинники котваӈ илий, миӈкы ӈынвыӄ мэмыло, калилг’у, Тагыйнэӈынма илийык г’опта накотвыӈвоӈнав’ «ёлтыв’аняво.
Ӈэвэӄ мыччаӈъялаӈын загадкан «Йынны ымнутэйивин ынанпытоӈычг’ын?» ӄун нучельӄын, миӈкы имы-ею коньӈалаӈ. Ќинам мэлгытаньӈычгэн котвалаӈ ӈынвыӄ пословицав’ нутэкйит, нучельӄыкйит: Нучельӄын тийкытия кономав’ӈынэн, г’ам г’уемтэв’илг’ын вэтата. Тийкытий кэчгыльг’атыӈ, г’опта мойыкоӄнойтыӈ.Тийкытийык коматыӈ, ыллыг’ыйык малгыйӈын. Микын нучельӄын, ӈанэнын пичгын. Чининкин нучельӄын, ымыӈ г’аӄаёнанма нымэлӄин.Нучельӄэ куквайӈынин г’уемтэв’илг’у, тэӄын-ӄун ыллыг’а кмиӈу.Нучельӄын-ӄамаӈа: йынны еччилӈын, ӈаен
екминьӈын.Аплыкаӈатылг’атканочальӄэтыӈ, ӄыём пыг’онав’, ывынг’у ӄылэг’угын.Амкумг’у ӄылӈинкичининкин нучельӄын, тэӄын-ӄун г’эӈг’элу лыӈылг’ын ылла. Г’уемтэв’илг’ын ковэтатыӈ-нучельӄын уйӈэ элумкӄыкэ; г’уемтэв’илг’ын кулумӈычг’этыӈ-нучельӄын уйӈэ авэтатка.
Ганчоччымав’лэн В’ачаӈак.
Ынкыеп Айгытӄынотак тоӈватэ в’уткэкин ёнатгыйӈын, миӈкы омакаӈ итти ӈайӈынэнык. Ялгытылг’о Айгытӄаваято айӈоныӈӄо мэтытвэллай юнэтык ӄэялгык. Миӈкые?
Айгытӄываята эччыёнанма айӈоныӈӄо нанмитытваннав’ кмиӈу, тит ӈаей ниннэв’ нымэлӄинэв’, этинмэткылг’инэв’, нываломӄэнав’ ынпычг’ыӈ,ныпыллыӈӄинэв’, ныгийиӄинэв’. Г’уемтэв’илг’ын,микынэк коеёлӈынэн ӈайӈынэн, эчгыӄалалв’ынылг’ын, нымэлӄин.
Мучгинэв’ пэнинэлг’у гив’линэв’: «Имы-йынны ныеюнэньӈыӄин: ӈэю, в’эему, гытго. Ыччу нимитӄинэв’ «в’аняватык» нотапычгычга, эмлатгыйӈа, кангатгыйӈа, ӈэвэӄ г’уемтэв’илг’ын ынкыӈ кыг’аӄатватыӈ, коӈотычг’атыӈ, кыг’умпилгэтыӈ, кыг’аткэӈычг’атыӈ.
Ќэйлы, нутэнут мучгин мит’айин, г’амӄалалв’ын айгытӄываятэн этг’о мэтг’аӈв алг’ын. Ӈайӈынэната тэӄын гэкмиллин г’уемтэв’илг’ин этгыйӈын ыньӈыг’ан, тит ынно нитикын катг’оӈ ынык. Катгогыйӈо ӈайӈынэн ныйиӈтыӄинэв’ то ныкэтгуӄинэв’, то в’ача мыткоеӈтав’лаӈ ивык гэеӄлинэмую нутэк, тэӄын ныппулюӄинямую то ӈыӈуймую? Ятваӈык нучельӄык г’уемтэв’илг’э кочаяӈченьӈынэн ынно, в’отӄо-ӄункунг’элыӈ ынкэкмич. В’отӄо-ӄун ӈывоӄ еӈтылымӈылё нучельӄыкйит. Мынакмллан какликал С.Н.Стебницкойынын «Калэгыйӈын нучельӄин Камчаткакэн». Ӈанко мыткойылӈыӈын: «Ӈынвыӄ гытгу, тынупу, ӈэю, уттымку чинин ыннык котвалаӈ чывипыт -тайн. Чвиптык тайн-котваӈ в’аняв’ «нытайыӈӄэн». В’ото-ӄун, тайӈыгытгын.
Нотаг’эӈыткын Тайгонос мэлгытаньӈа накотвыӈын «тайга» то «Г’иӈытг’ым» (эӈыткын), ӄэйгут гатоӈвалэнчав’чывав’анявыӈко –тайӈынот- «нытайыӈӄэн нутэнут». В’утку накояваӈнав’ «ёлтыв’аняво».
Титэ колайвылаӈтык нотаг’эӈыткынэпыӈ Тайгонос, ӈанко кытол-айыкчав’ка. Ӈэвэӄ яӈвоӈ йыкчавык, якытгынтатыӈ, инг’э енг’эӄэв’ӈынэв’ г’ытг’у, елыг’уӈын-ыно ыннэникэк котваӈ гыччи.
Титэ кутиӈуӈын гэннылин гиӈынгиӈ, кытол-г’ат ив’кэ, ыно ӈынвыӄ ынну, гэв’ӈывота «Ятан ыннэн ёӄапэль». Ыньӈыг’ан валг’ын гытгын, Тайӈыгытгын г’опта котваӈ гычгол В’аямпылӄак.
Гычгол Кычг’этык котваӈ гытгын Уммэнгытгын. Ӈанко ӈывоӈвок в’эемык, ӈытолг’ын гытгэтыӈ, чеймык аятмэмлык, котваӈ в’ыв’в’ын «нанӄылг’ын».
Чеймык тэйкыялӄэвынвык гынунык пэтынымнымык Подкагерное то Рекинники котваӈ илий, миӈкы ӈынвыӄ мэмыло, калилг’у, Тагыйнэӈынма илийык г’опта накотвыӈвоӈнав’ «ёлтыв’аняво.
Ӈэвэӄ мыччаӈъялаӈын загадкан «Йынны ымнутэйивин ынанпытоӈычг’ын?» ӄун нучельӄын, миӈкы имы-ею коньӈалаӈ. Ќинам мэлгытаньӈычгэн котвалаӈ ӈынвыӄ пословицав’ нутэкйит, нучельӄыкйит: Нучельӄын тийкытия кономав’ӈынэн, г’ам г’уемтэв’илг’ын вэтата. Тийкытий кэчгыльг’атыӈ, г’опта мойыкоӄнойтыӈ.Тийкытийык коматыӈ, ыллыг’ыйык малгыйӈын. Микын нучельӄын, ӈанэнын пичгын. Чининкин нучельӄын, ымыӈ г’аӄаёнанма нымэлӄин.Нучельӄэ куквайӈынин г’уемтэв’илг’у, тэӄын-ӄун ыллыг’а кмиӈу.Нучельӄын-ӄамаӈа: йынны еччилӈын, ӈаен
екминьӈын.Аплыкаӈатылг’атканочальӄэтыӈ, ӄыём пыг’онав’, ывынг’у ӄылэг’угын.Амкумг’у ӄылӈинкичининкин нучельӄын, тэӄын-ӄун г’эӈг’элу лыӈылг’ын ылла. Г’уемтэв’илг’ын ковэтатыӈ-нучельӄын уйӈэ элумкӄыкэ; г’уемтэв’илг’ын кулумӈычг’этыӈ-нучельӄын уйӈэ авэтатка.
Ганчоччымав’лэн В’ачаӈак.
